Het verschijnsel transparantie duidt op het verband tussen betekenis en vorm in een taal. Het Nederlandse woord vrouw verwijst naar één vrouw, terwijl het bij vrouwen om meerdere vrouwen gaat. Dat wordt aangegeven door de uitgang -en. Er is, met andere woorden, sprake van een transparante relatie, want één vorm verwijst naar één betekenis (vrouw voor het enkelvoud, vrouwen voor het meervoud).

Niet-transparante vormen

Maar bij een vorm als hij heeft is dit anders: zowel hij als heeft geven aan dat het om de derde persoon enkelvoud van het werkwoord hebben gaat. Ook als hij zou worden weggelaten, dan nog weten we dat we te maken hebben met de derde persoon. Er is bij hij heeft dus sprake van een zekere mate van redundantie ofwel met een niet-transparante vorm. Een taal als het Spaans is wat dat betreft transparanter, omdat vormen als tengo ('ik heb'), tienes ('jij hebt') en tiene ('hij heeft') respectievelijk corresponderen met één specifieke betekenis.

Een ander voorbeeld van een niet-transparante vorm in het Nederlands is het regent. Het woordje het voegt in feite niets aan de betekenis van de zin toe. In veel talen kan (een equivalent van) het woordje het dan ook gevoeglijk worden weggelaten, zoals in (wederom) het Spaans: llueve ('het regent'). Ook het Fongbe, een taal die in Benin wordt gesproken, is in dit geval transparanter dan het Nederlands. Als het daar regent zeggen ze ji jà (letterlijk 'regen valt'), waarin één vorm correspondeert met één betekenis (ji voor 'regen' en jà voor 'valt').

Nederlands minst transparante taal?

Het was voor Leufkens uiteraard niet mogelijk om transparantie in alle ruim 6000 talen te bestuderen. Ze heeft daarom uit 22 taalfamilies (zoals de Sino-Tibetaanse, Australische, Kaukasische, Amerindische, Altaïsche talen, enzovoort) steeds een of twee representanten gekozen en die op 22 verschijnselen met elkaar vergeleken. Voor de Indo-Europese talen was dat het Nederlands. En zoals gezegd kwam het Nederlands in deze vergelijking als minst transparante taal naar voren!

Dat neemt niet weg dat er misschien andere talen zijn die minder transparant zijn dan het Nederlands. Om daar achter te komen zouden simpelweg meer talen bestudeerd moeten worden. Ook zou het interessant zijn om te weten of de geringe mate van transparantie die voor het Nederlands is vastgesteld, te maken heeft met het feit dat Leufkens' kennis van het Nederlands als moedertaalspreekster van die taal verreweg het grootst is. Maar volgens haar heeft dat haar resultaten niet beïnvloedt, omdat ze naast zorgvuldige bestudering van allerlei grammatica's ook experts van de betreffende talen heeft geraadpleegd.

Nederlands en complexiteit

Een ander belangrijk punt is dat transparantie niet verward moet worden met complexiteit. Hoewel een taal als het Turks er voor Nederlanders complex uitziet doordat aan de stam van een woord allerlei uitgangen worden geplakt, corresponderen die uitgangen met een duidelijke betekenis, waardoor het Turks stukken transparanter is dan het Nederlands en Turkse kinderen geen bovenmatige moeite hebben met de verwerving van dat soort vormen.

Wat een taal vooral transparanter maakt, is contact met andere talen. Allerlei overbodige grammaticale regels verdwijnen dan. Met het Nederlands is dat gebeurd in ZuidAfrika, waarin het onderscheid tussen de en het is opgegaan in het gebruik van die. Dat zal veel Nt2-leerders die worstelen met het correcte gebruik van de en het als muziek in de oren klinken. Constructies als de meisje die, die tegenwoordig steeds meer gehoord worden, vormen wellicht de voortekenen van een toenemende transparantie van het Nederlands in de toekomst.

© 2009-2024 Uitgeverij Boom Amsterdam

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.