In Zweden hebben nieuwkomers onder bepaalde voorwaarden recht op onderwijs in hun moedertaal. Moedertaalonderwijs werd voor het eerst geregeld in 1977, bij de intreding van de Home Language Reform (Lindberg, 2007). Deze wet had twee doelstellingen: het ondersteunen van het behoud van culturele en etnische identiteit, en zorg dragen voor de linguïstische, academische en cognitieve ontwikkeling van leerlingen uit een minderheidsgroep en/of met een migratieachtergrond (Axelsson, 2005).
Moedertaalonderwijs kent cognitieve, emotionele, culturele en sociale voordelen (de Oliviera et al., 2016).

Voordelen van moedertaalonderwijs

Hieronder enkele voorbeelden van deze voordelen.
Een tweede taal kan beter verworven worden als die voortbouwt op een brede basis in de moedertaal (Cummins, 1979; Haguet et al., 2000; Laguarda & Woodward, 2013). Taal is een identiteitsuiting (Axelsson, 2005). Wanneer een kind zijn/haar moedertaal niet mag gebruiken op school, kan het kind ervaren dat een deel van zichzelf verboden is (Cummins, 2001).

Het erkennen en toelaten van verschillende moedertalen zorgt ook voor een groter zelfvertrouwen, een betere omgang tussen docent en leerling, betere schoolprestaties en het inclusieve karakter voorkomt polarisatie (Lindberg, 2007; Ganiza & Hedman, 2015). In meertalige klassen waar positieve aandacht wordt gegeven aan pluralisme, zijn kinderen gewend aan diversiteit en is er meer respect voor andere culturen (de Oliviera et al., 2016; Helot & Young, 2012). Wanneer ouders de meerderheidstaal niet goed spreken én hun jonge kinderen ontwikkelen hun moedertaal niet goed, bestaat de kans dat kinderen en ouders elkaar niet meer goed kunnen begrijpen naarmate het kind ouder wordt. Belangrijke onderwerpen die een niet-alledaags vocabulaire vergen, kunnen moeilijker besproken worden.

Volgens Cummins (2001) verliezen kinderen het vermogen om hun moedertaal actief te gebruiken slechts twee of drie jaar nadat ze naar de basisschool gaan. Dit geldt voornamelijk voor tweede generatie immigranten. Een onderzoek van Skolverket, de Zweedse onderwijsinstantie, wees uit dat nieuwkomers die moedertaalonderwijs volgen, hogere gemiddelde cijfers behalen dan nieuwkomers die geen moedertaalonderwijs volgen (Skolverket, 2009).

Vier voorwaarden

In Zweden zijn er tegenwoordig vier voorwaarden waaraan voldaan moet worden voordat een kind moedertaalonderwijs kan volgen. Als eerste is de minimum groepsgrootte vijf kinderen. Ook moet er natuurlijk een geschikte docent beschikbaar zijn. Daarnaast moet de taal het communicatiemiddel met tenminste één ouder zijn. Een gerelateerde voorwaarde is dat de kinderen basale taalvaardigheden moeten hebben. Zolang aan de voorwaarden voldaan wordt, is de gemeente verplicht het moedertaalonderwijs te organiseren. De erkende minderheidsgroepen van Zweden en geadopteerde kinderen vormen een uitzondering op deze voorwaarden (Ganuza & Hedman, 2015). Het moge duidelijk zijn dat het moedertaalonderwijs een grote en complexe organisatie met zich meebrengt. Om een beter beeld te krijgen van deze organisatie, reisde ik naar Malmö om de gang van zaken zelf te ervaren.

Malmö

Malmö is een van drie grote steden van Zweden, naast Stockholm en Göteborg, en telt 177 nationaliteiten. Ongeveer een derde van de inwoners van Malmö heeft een migratieachtergrond. Op het moment van mijn bezoek werd moedertaalonderwijs in 47 talen aan 12.500 kinderen aangeboden. Daarnaast kregen 2.400 leerlingen studiebegeleiding in de moedertaal.

Het moedertaalonderwijs wordt georganiseerd door de Språkcentralen (vrij vertaald: centrum voor de talen). De Språkcentralen is onderdeel van de gemeentelijke Onderwijsafdeling en draagt zorg voor vijf onderdelen: studiebegeleiding met behulp van de moedertaal; moedertaalonderwijs; registratie en intake van nieuwkomers; taalschool Mosaic; en begeleiding voor scholen. Studiebegeleiding wordt gegeven door moedertaaldocenten, is doorgaans individueel en wordt aangevraagd door de docent van het betreffende vak. Het kan zowel binnen als buiten het lokaal plaatsvinden. Dit hangt af van wat het beste werkt voor het kind. De moedertaaldocent kan waar nodig ook assisteren bij het begrijpen van toetsvragen.

De moedertaallessen worden eens per week na schooltijd gegeven. Hoewel de voertaal tijdens de les de moedertaal is, wordt er altijd een koppeling gemaakt met het Zweeds. Zo worden overeenkomsten en verschillen gezocht, maar kan het Zweeds ook ter ondersteuning gebruikt worden. De lessen voor kinderen van 6-16 jaar oud focussen voornamelijk op de ontwikkeling van taalkundige vaardigheden. In de lessen voor de leerlingen van 16-19 jaar spelen cultuur, geschiedenis, tradities en literatuur een grotere rol.
Het duurt gemiddeld drie tot vijf maanden voordat nieuwkomers in het onderwijs instromen.

De Språkcentralen verwijst nieuwkomers door naar scholen. Een onderdeel van dit proces is het afnemen van de intakeprocedure, waarmee de (school)achtergrond van de leerlingen en welke kennis ze al in huis hebben in kaart wordt gebracht. De gedachte hierachter is tweeledig. De mogelijkheid bestaat dat nieuwkomers een toets niet halen vanwege de taalbarrière, in plaats van kennisachterstand. Een fout antwoord op een toets wordt niet als fout gerekend als de kennis tijdens de intake aanwezig is gebleken. Het wordt dan als een gevolg van de taalbarrière gezien. Daarnaast zorgt de intake voor de mogelijkheid tot geïndividualiseerde lesplannen. Aan de hand van de intake wordt bepaald in welke groep de kinderen geplaatst kunnen worden.

De intake wordt binnen twaalf weken na registratie in drie fases afgenomen. In de eerste fase krijgt het gezin informatie over het Zweedse schoolsysteem. Daarnaast worden de ervaringen van het kind (zeker in het geval van vluchtelingen) en eventuele problemen, leerachterstanden en speciale behoeften in kaart gebracht. Ook ondergaat het kind een algemeen medisch onderzoek. In de tweede fase wordt geletterdheid en rekenkundig inzicht getest. Zowel vaardigheden als denkniveau worden geïndiceerd. In de derde fase komen alle schoolvakken apart aan bod. In alle fases kan een moedertaaldocent te hulp schieten als tolk.

De Mosaic School

De Mosaic School is een taalschool die verbonden is aan de Språkcentralen. De lessen worden er in het Zweeds gegeven, maar de moedertaal speelt een grote rol. Er is veel aandacht voor de verschillende achtergronden en de meeste leerlingen krijgen studiebegeleiding in de moedertaal. Leerlingen in groep vier, vijf en zes blijven twee weken in de taalschool voordat ze naar een reguliere school overgeplaatst worden. Leerlingen in groep zeven, acht en negen blijven maximaal 22 weken in de taalschool. De leerlingen van groepen een, twee en drie worden direct na de intake in een reguliere school geplaatst.

Als laatste verzorgt de Språkcentralen informatievoorziening en begeleiding aan scholen die weinig ervaring hebben met het onderwijzen van nieuwkomers. In zogenoemde dialoogbijeenkomsten leren schoolbesturen en directies hoe ze nieuwkomers het beste kunnen integreren in de klassen en hoe ze hen zich welkom kunnen laten voelen. Ook wordt het intakeproces uitgelegd en wordt aandacht besteed aan hoe de uitkomsten daarvan geïnterpreteerd en gebruikt kunnen worden in het dagelijks onderwijs.
De Språkcentralen wordt bestuurd door een directrice en vijf sectiemanagers. Daarnaast zijn er vier hoofddocenten. Deze hoofddocenten zijn moedertaaldocenten met extra taken en verantwoordelijkheden. Zij ontwikkelen onder andere verdiepende cursussen voor de moedertaaldocenten en organiseren conferenties en landelijke bijeenkomsten voor moedertaaldocenten van een bepaalde taal.

Docenten

In Malmö zijn ongeveer 250 moedertaaldocenten werkzaam. Het overgrote deel van deze docenten is opgeleid in het land van herkomst. Om les te mogen geven in Zweden, hebben ze Zweedse certificaten moeten behalen en moeten ze een goede beheersing van het Zweeds hebben. Doorgaans werken de docenten op meerdere scholen en reizen dus tussen hun lessen door van school naar school. Moedertaaldocenten van dezelfde taal vergaderen eens per maand bij de Språkcentralen. Hier bespreken docenten lesmethodes en wordt tijd besteed aan uitzoeken van tekstboeken. Vaak worden tekstboeken in het land van herkomst aangeschaft. Wanneer secties uit deze boeken niet aansluiten op Zweedse situaties worden ze door de moedertaaldocenten aangepast. In aanvulling op deze tekstboeken ontwikkelen de docenten hun eigen opgavebladen en adviseren ze scholen welke leesboeken geschikt zijn voor in de schoolbibliotheek.

Successen én knelpunten
Hoewel het moedertaalonderwijs successen boekt met betrekking tot schoolprestaties en integratie, kleven er nog wel praktische problemen aan het programma. Zo vormt het grote aantal moedertalen een fikse uitdaging. Voor talen die niet veel voorkomen is niet altijd een geschikte docent beschikbaar of kan er geen groepje van vijf kinderen in een gemeente gevormd worden. Hierdoor zijn er kinderen die op basis van de eerder genoemde basisvaardigheden wel in aanmerking komen voor moedertaalonderwijs, maar het niet kunnen krijgen. Ook is er weinig interactie tussen het moedertaalcurriculum en het reguliere curriculum. Dit wordt mede veroorzaakt doordat moedertaaldocenten weinig in contact komen met reguliere docenten. Deze groepen docenten kunnen hierdoor moeilijk de handen ineen slaan om samen het beste voor het kind te bereiken.

Ondanks de praktische problemen hebben de moedertaaldocenten sterk het gevoel bij te dragen aan de ontwikkeling van hun leerlingen, zowel op het gebied van schoolprestaties als op persoonlijk vlak. Het draagt bij aan identiteitsvorming, maar ook aan de verwerving van het Zweeds. Zweden is hiermee een voorbeeld waar andere landen met veel nieuwkomers wat van zouden kunnen leren.

© 2009-2024 Uitgeverij Boom Amsterdam

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.