Spontane genegenheid

Lahiri werd zo'n twintig jaar geleden, tijdens een bezoek aan Florence, gegrepen door het Italiaans. Ze vergelijkt haar kennismaking met de taal als een ontmoeting met een onbekende voor wie je direct spontane genegenheid voelt. Die genegenheid leidt er zo'n twintig jaar later toe dat ze het Engels verruilt voor het Italiaans. Daaraan zijn dan al jaren van Italiaanse lessen voorafgegaan in de VS. Uitputtende uurtjes, waarin ze voortdurend werd verbeterd en 'gortdroge' oefeningen deed met haar lerares.

Als ze voor enige tijd in Rome gaat wonen, is ze nog meer gedreven de taal goed te leren. Maar als schrijfster is ze zich voortdurend bewust van haar beperkingen; ze realiseert zich dat het Italiaans niet in haar 'bloed en botten' zit, dat ze geen authentieke woordenschat heeft en dat de taal niet vanaf haar kindertijd heeft kunnen rijpen.

Herkenbaar en misschien onbedoeld grappig zijn de scènes die ze beschrijft in winkels, waar Lahiri geregeld wordt aangesproken met 'Can I help you'. Intussen krijgt haar man, die voor een Italiaan kan doorgaan maar de taal nogal gebrekkig spreekt, van dezelfde verkoopster complimenten over zijn Italiaans.

En dan, op een dag: 'Ik schrijf in het Italiaans in mijn dagboek. Dat doe ik bijna vanzelf, spontaan. Dat doe ik omdat ik, wanneer ik de pen vastpak, geen Engels meer hoor in mijn hoofd. In deze periode waarin alles me verwart (…), verander ik de taal waarin ik schrijf. Ik kies de moeilijkste manier om te vertellen over alles wat me op de proef stelt.'

Geen makkelijke weg dus, schrijven in haar derde taal. 'Het voelt alsof ik met links schrijf, mijn zwakke hand, waarmee ik niet hoor te schrijven.' Ze voelt zich 'dommer dan ooit', en hoewel ze inmiddels goed Italiaans spreekt, helpt de geschreven taal haar niet bij het schrijven: 'Het lijkt een valse, onnatuurlijke bezigheid.'

Waarom?

Maar waarom dan toch je eigen taal aan de kant zetten, de taal waarin je succesvolle boeken hebt gepubliceerd, de taal waarin je voor elke nuance het juiste woord beschikbaar hebt? Dat heeft bij Lahiri alles te maken met de moeizame relatie met die twee andere talen in haar leven. Als dochter van Indiase migranten mocht ze thuis uitsluitend Bengaals spreken. Het werkte vervreemdend: 'Je spreekt een geheime, onbekende taal, die geen raakvlakken heeft met je omgeving.' Maar om haar ouders te plezieren deed ze haar best de taal perfect te beheersen. Tegelijkertijd moest ze in de buitenwereld perfect Engels spreken, om te overleven in Amerika. In de observaties van Lahiri wordt duidelijk hoe dit er misschien wel toe leidde dat ze schrijfster werd: 'Al sinds mijn jeugd behoor ik alleen toe aan mijn woorden. Ik heb geen eenduidige cultuur of vaderland. Als ik niet zou schrijven, als ik niet met woorden zou werken, zou ik het gevoel hebben dat ik niet op aarde aanwezig was.'

Een andere persoonlijkheid

Lahiri beschrijft vrij precies hoe het Italiaans haar een nieuwe stem geeft. Het boek laat zich daarmee lezen als een soort persoonlijke inkleuring van het begrip 'taalego', het verschijnsel dat iemand in een tweede of volgende taal een andere persoonlijkheid ontwikkelt. De verhalen die ze nu in het Italiaans schrijft, zou ze in het Engels nooit hebben geschreven: wat ze schrijft, weerspiegelt haar identiteit. Hoe lastig en weerbarstig de taal zich ook aan haar manifesteert, het Italiaans geeft haar iets waardevols: de vrijheid om onvolmaakt te zijn, oftewel imperfetto – toeval of niet, precies de grammaticale structuur waarmee ze worstelt in haar nieuwe taal. Die imperfectie spreekt door het hele boek. Lahiri weet mooi en precies duidelijk te maken hoe het is om niet volledig thuis te zijn in een taal.

Herkenbare observaties

Met andere woorden staat vol herkenbare observaties over het taalleerproces. Over woorden die maar niet willen beklijven, ondanks de lange lijsten in haar notitieboekje. Over het gevoel dat de taal, naarmate ze die beter begrijpt, steeds ingewikkelder wordt. Ze probeert vat te krijgen op de taal, schrijft op een dag alle zinnen op die ze tegenkomt met 'essere' (zijn). Is op zoek naar houvast, formuleert regels die niet blijken te kloppen, om te concluderen: er is geen regel, het hangt af van de context.

In het Engels is ze 'zelfvoorzienend', schrijft Lahiri. Hoe anders is dat als ze een tekst in het Italiaans heeft geschreven.

'(…) Maar vaak schudden mijn eerste lezers hun hoofd, en zeggen eenvoudig: 'Dat klinkt niet.' Ze zeggen dat het woord dat ik zou willen gebruiken inmiddels te gedateerd overkomt, dat het toebehoort aan een te laag of verfijnd register, dat het of geaffecteerd of te spreektalig klinkt (..). Ze zeggen dat de volgorde van de woorden niet authentiek overkomt, dat de interpunctie niet klopt. Het heeft er niet per se mee te maken of het foutloos is of niet. Volgens hen zou een Italiaan zich niet zo uitdrukken. (…) Ik moet accepteren dat ik in het Italiaans gedeeltelijk doof en blind ben (..)

Een enorme drive

Fragiel en kwetsbaar toont ze zich. Als mensen zeggen dat een schrijver nooit zijn dominante taal de rug moet toekeren, heeft ze de neiging het project voor gezien te houden. Ze bijt zich met een enorme drive in de taal vast, maar relativeert ook alles wat ze bereikt heeft. Slechts een enkel euforisch moment is er te lezen, en dat gaat niet over haar schrijfvaardigheid. Op een literair festival in Capri is ze voor publiek in gesprek met twee Italiaanse schrijvers. Haar woorden worden vertaald in het Engels. 'Luisterend naar mijn tolk heb ik voor het eerst vertrouwen in mijn Italiaans.'

Steunpilaren

Feitelijk is het boek zelf de onuitgesproken euforie van Jhumpa Lahiri. Het bijzondere ervan is dat zij het taalleerproces van zeer nabij beschrijft, met alle emoties die daarbij horen. Het laat zien hoe ze blijft worstelen met de juiste vormen en de juiste woorden, en hoe ze - anders dan in het Engels - aangewezen is op steunpilaren: haar docent, haar omgeving en haar redacteuren. En, niet te vergeten, op het zakwoordenboekje dat zij in 1994 kocht voor haar eerste bezoek aan Florence. Het ligt nog altijd naast haar bed, dit boekje met 40.000 Italiaanse woorden waarin ze tijdens het lezen nog vaak een woord opzoekt, want: 'Dit kleine boekje blijft altijd groter dan ik.' Met andere woorden is een boek om direct opnieuw te lezen. Mijn exemplaar staat inmiddels vol met gemarkeerde passages die ik met studenten wil lezen en bespreken.

© 2009-2024 Uitgeverij Boom Amsterdam

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.